सावित्री भट्टराई दाहाल

नेपालमा नर्सिङ शिक्षाको संक्षिप्त इतिहास:

हाल नेपालमा नर्सिङ शिक्षा त्रिभुवन विश्वविद्यालय, बी।पी। कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान, पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालय, काठमाण्डौं विश्वविद्यालय तथा सीटीईभीटीबाट प्रदान गर्दै आएको छ । हाल नेपालमा नर्सिङ क्षेत्रमा अनमी, स्टाफ नर्स (प्रमाण पत्र तह), स्नातक (बीएन तथा बीएस्सी नर्सिङ) र वि.सं.२०६९ देखि नर्सिङ क्याम्पस महाराजगंजमा विद्यावरिधि (पीएचडीं को पढाइ संचालनमा छ ।

वर्तमान अवस्था:

आज गल्ली पिच्छेका अस्पताल अनि क्लिनिकहरूमा नर्सहरूको उपस्थिति बाक्लै देख्न सकिन्छ, शहर शहरमा नर्सिङ कलेजहरू खुलेका छन् । विदेश जान सहज हुने भएकाले नर्सिङ शिक्षाप्रतिको आकर्षण बढ्दै गईरहेको छ । नर्सिङको अचम्मको कुरा के छ भनेँ यो ब्यवसायमा पुरुषहरू नगण्य मात्रामा छन्, केही समय अघि केही नर्सिङ कलेजहरूले पुरुषहरूलाई पनि नर्सिङ तालिम दिएकोमा पछि गएर पुरुषहरू यस ब्यवसायमा उत्ति आकर्षित नभएको पाईन्छ । शायद माया, स्नेह अनि ममतामयी यो पेशामा महिलाको मधुर उपस्थितिनै अत्यूक्तम लागेको हुनसक्छ ।

नेपालमा हाल नेपाल नर्सिङ परिषद्बाट ७२ हजार ५५० जनाले नर्सिङको लाइसेन्स लिएका छन् । तीमध्ये २७ हजारभन्दा बढीले विदेश जान पाउँ भन्दै परिषद्बाट गुड स्ट्याण्डिङ सर्टिफिकेट लिएका छन् ।

नर्स विरामी अनुपात अनुसार स्कूल कलेजहरूमा राख्ने हो भने नेपालमा हाल ७५ हजार भन्दा बढी नर्सको तत्काल आवश्यकता छ तर सरकारले यस तर्फ उदासिनता देखाउदा नेपालमा उत्पादित नर्सहरू अधिंकाश वेरोजगार छन् र रोजगार भएकाहरू पनि अनि न्यून पारिश्रमिकमा काम गर्न वाध्य छन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले जनरल वार्डमा १ नर्स ४ देखि ६ विरामी, सुत्केरी वार्डमा २ नर्स र १ वेड, क्ष्ऋग्रऋऋग् मा १ नर्स १ विरामी, पोष्ट अपरेटीप थिएटरमा १ नर्स १ विरामी, अपरेशन थिएटरमा १ टेबल ३ नर्स हुनुपर्ने मापदण्ड निर्धारण गरेको छ । नेपाल सरकारले पनि विश्व स्वास्थ्य संगठनको यही मापदण्डमा हस्ताक्षर गरेको छ र ‘स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा स्तरोन्नति मापदण्ड निर्देशिका’ मा पनि स्पष्ट रूपमा बिरामीको अवस्थाअनुसार नर्स–बिरामी अनुपात तोकिएको छ, जसमा जनरल वार्डमा ५ देखि ६ बिरामीबराबर एक नर्स हुनुपर्ने प्रावधान छ । त्यसैगरी, हाइडिपेन्टिक वार्डमा २ बिरामीबराबर एक नर्स र क्रिटिकल केयरमा एक बिरामी बराबर एक नर्स हुनुपर्छ । त्यस्तै, डेलिभरी गराउने ठाउँमा एक बिरामी बराबर २ जना नर्स र अप्रेसन थिएटरमा एक बिरामी बराबर ३ जना नर्स हुनुपर्ने मापदण्ड निधार्रण गरेको छ ।

नर्सिङ पेशाका समस्या र चुनौतीहरू:

बिरामी भएर अस्पताल पुगेपछि सबैभन्दा नजिकको सहारा सेतो कोट लगाएका नर्स नै हुन्छन् । नर्स जस्तोसुकै कठिनाइ आइपरे पनि चौबिसै घण्टा बिरामीको सेवामा समर्पित हुन्छन् । बिरामीको सेवा नै नर्सको कर्म र धर्म पनि हो । उपचार अवधिभर उनीहरूले हरेक पल बिरामीको हेरविचार गरिरहेका हुन्छन् । नर्सको व्यवहारले पनि धेरै हदसम्म बिरामीले छिटो स्वास्थ्यलाभ गर्छन् । तर, नेपालमा नर्सले कामअनुसारको सुविधा र सम्मान पाइरहेको अवस्था छैन ।

खासगरी निजी अस्पतालले अहिले पनि नर्सलाई थोरै पारिश्रमिक दिएर धेरै काम लगाइरहेका छन् । नर्समाथिको श्रमशोषण विरुद्ध जनस्तरमा आवाज उठ्न थालेपछि न्यूनतम पारिश्रमिक तोकिएको थियो । तर, अहिले पनि हजारौँ नर्स तोकिए भन्दा निकै कम पारिश्रमिकमा काम गर्न बाध्य छन् । उनीहरू भएको जागिर पनि जाने डरमा शोषणको विषयमा बोल्न चाहँदैनन् । भोलेन्टियरका नाममा श्रमशोषण खेपिरहेका नर्सको कहानी उत्तिकै पीडादायक छन् । लामो समयसम्म एउटै पदमा कार्यरत रहदा उचित समयमा बढुवा हुनुपनि नर्सिङ पेशाको अर्को समस्या हो ।

पेशागत समस्या परेका नर्सहरूलाई कानुनी सहायता प्रदान गर्न नसक्नु पनि अर्को समस्या हो यस्तै गरी कार्यस्थलमा हुने हिंसा नर्सिङ पेशाको प्रमुख बन्दै गइरहेको छ । ‘प्रशासन र विरामीको दोहोरो चपेटामा परी ‘बर्गर’ जस्तै बन्नु परेको छ’– उनीहरूको गुनासो छ । कम पारिश्रमिकमा काम गर्नुपर्ने बाध्यताले घरेलु हिंसा पनि खेप्नु परेको उनीहरू बताउँछन् । ‘एकातिर विरामीको चाप अर्कोतिर प्रशासनको दबाब र घरमा कम पारिश्रमिक ल्याउदा खेप्नु पर्ने हिंसा, यो दोहोरो तेहेरो दबाबले यो पेशाले त मानसिक रोगी पो बनाउने भयो’ उनीहरूको दुखेसो छ । अधिकार दिलाउन खोलिएका पेशागत संगठनको आन्तरिक द्वन्द्वका कारण उनीहरूले अपेक्षा गरेको सेवा र अधिकार प्राप्तिको पहल पनि प्रभावकारी र उचित हुन सकेको छैन । एकातिर अत्यावश्यक काममा पनि कहिलेकाहीँ विदा माग्दा प्रशासनले विदा दिँदैन भने अर्कोतिर सिनियरहरूको हेपाई खेप्नुपर्छ ।

यस्तैगरी जनसंख्या र बिरामीको चाप कैयौँ गुणा बढिसक्दा पनि नर्सिङ जनशक्ति भने पुरानै कायम रहँदा एकातर्फ स्वास्थ्यसेवाको गुणस्तरमा प्रत्यक्ष असर पुगेको छ । अर्कोतर्फ सेवारत नर्समा कामको बोझ अत्यधिक थपिएको छ । बिरामी तथा स्वास्थ्य समस्या थपिएसँगै सीमित संख्यामै भए पनि स्वास्थ्यसंस्थामा बेड थपिन्छन्, यन्त्र उपकरण थपिन्छन्, सेवाविस्तार हुन्छ, तर नर्सिङ जनशक्ति भने थपिँदैन । सरकारको यस्तो अमिल्दो व्यवहारले नर्सलाई मापदण्डको कैयौँ गुणा बढी बिरामीको रेखदेखमा खटिनुपर्दा यसले नर्सलाई मात्र नभई स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तरमै असर पुऱ्याइरहेको सरोकारवालाहरूको भनाई रहेको छ ।

नर्सिङ सेवाको प्रभावकारिता:

बिरामीलाई स्वास्थ्य बनाउन नर्सहरूको ठूलो भूमिका रहेको छ । नर्सहरूले स्वास्थ्य सेवाका विविध क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुऱ्याएका छन् । नेपाल लगायत विश्वभरि नर्सहरूको व्यापक माग छ । थप सुखद लक्षण के छ भने नर्सको तालिम लिएकी कन्याहरूको माग विवाह निम्ति पनि व्यापक छ । नर्सको तालिम लिएकी महिलाहरूले बेरोजगार भएर बस्नु पर्ने अवस्था छैन ।

सेतो कोट लगाएकी, कपालमा रिबन लगाएकी, औषधीहरू वोकेकी अनि मुस्कान सहितको सेवा प्रदायक स्वास्थ्य परिचारीका नर्स । नर्स भन्नासाथ अस्पताल, स्वास्थ्य सुधार अनि ममतामयी सेवाको याद आँउछ, तर कतिपय अवस्थामा यो पेशामा कार्यरतका केही नर्सका कारण विरामीहरूले दुःख पाईरहेको गुनासोहरू सुनिएका छन् । विरामीले सोधेको प्रश्नहरूको सही तरिकाले उत्तर नदिनु, उनीहरूको बुझाई क्षमतालाई ध्यानै नदिई प्रविधिक शब्दावलीको प्रयोग गर्नु, विरामीमैत्री व्यवहार नहुनुले यो पेशा प्रति प्रश्न उठ्ने गरेका छन् । यसतर्फ पनि सम्बन्धित सरोकारवालाको ध्यान जानु जरुरी छ । बिरामीको सेवा अनि उपचारमा फ्लोरेन्सका पथहरूलाई हामीले कत्तिको आत्मसाथ गर्न सकेका छौँ ? विचार गर्न जरुरी छ ।

सुधार गर्नुपर्ने पक्षहरू:

नेपालमा हाल सरकारी मापदण्डको पालना नहुँदा नर्सको ठूलो समूहले श्रमको चरम शोषण झेलिरहेकाले प्रभावकारी नियमन गर्नु आवश्यक रहेको छ । नर्सिङ सेवाको दायरा फराकिलो बनाउन सरकारी सरह निजी स्वास्थ्य संस्थाहरूमा तालिमको व्यवस्था गरी गुणस्तरीय नर्सिङ सेवा प्रदान गर्नुपर्ने देखिन्छ । विशेषज्ञ नर्सलाई विशेषज्ञताको आधारमा पद सृजना गरी पदस्थापना गरिनुपर्ने र नर्स कार्यस्थलमा हुने हिंसाबाट बचाउनको लागि विशेष कानुन तर्जुमा गर्न सम्बन्धित निकायमा पहल गनुपर्ने आवश्यक देखिन्छ । निजी तथा सरकारी सेवामा कार्यरत नर्सिङ जनशक्क्तिलाई पदोन्नतिको उचित व्यवस्था गर्नुपर्ने र तहगत नर्सहरूको कार्य विवरण बनाउनु पर्ने देखिन्छ । बिरामी र वेड अनुपातमा नर्सिङ जनशक्तिको व्यवस्था गर्नुपर्ने र कार्यस्थलमा नर्समैत्री कार्य वातावरण सृजना गरिनुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ ।