कोभिड १९ नियन्त्रण र रोकथामका लागि विश्वव्यापी बहुपक्षीय प्रयास र पहल निरन्तर भईरहेका छन्।

यो रोग जति पुरानो हुँदैछ, यसप्रतिको डर घट्नुको सट्टा बढिरहेको छ। कोरोना संक्रमणबाट मृत्युदर केही घटे पनि रोकिएको छैन। यसको तेस्रो लहर आउने सम्भावना रहेको विश्व स्वास्थ्य संगठनले बताइसकेको छ। जसबाट बच्चाहरु प्रभावित हुनेछन् भन्ने विशेषज्ञको अनुमानप्रति अहिले सबैको ध्यान आकृष्ट भएको छ। साथै चासो र चिन्ता बढ्नुका साथै समुदायमा भय र चिन्ता थपिएको छ।

हालसम्मको निष्कर्षमा यो रोगको एकमात्र उपचार भनेको संक्रमण हुन नदिनुनै हो। दोस्रो वा तत्कालिन उपचार भनेको लागिसकेपछि आफ्नो रोगप्रतिरोधात्मक क्षमताले यसबाट पार पाउनु हो। तेस्रो वा दीर्घकालिन उपचार भनेको रोगविरूद्ध जतिसक्दो चाँडो खोप लगाउनु हो।

समग्रमा यस रोगको कारक भाईरसविरूद्ध शरीरमा एन्टीबडी वा इम्यूनिटी स्थापित गराउनु नै स्थायी उपचार हो। यसलाई प्राविधिक भाषामा हर्ड इम्यूनिटी भनिन्छ। हर्ड इम्युनिटी विकास हुनु भनेको मानव जनसंख्याको सबैलाई प्राकृतिक रूपमा संक्रमण भईसकेर सन्चो हुनु हो। सबैमा स्वभाविक रूपमा एन्टीबडी बन्नु हो वा भ्याक्सिन लगाएर सबैको शरीरमा भाईरस विरुद्धको एन्टीबडी उत्पादन गराउनु पनि हो। त्यसो नहुँदासम्म यो अवसरवादी भाईरसले कमजोर इम्युनिटी भएका वा कुनै कारणवस इम्युनिटी कमजोर हुँदा यस भाईरसले संक्रमित एवं रोगी बनाउँछ।

तेस्रो लहरले किन बालबालिकालाई प्रभावित गर्नेछ?

कमजोर इम्यूनिटी भएका १६ वर्षमाथिको उमेर समूहलाई यसले पहिलो र दोह्रो लहरले धरैलाई संक्रमित बनायो र बाँकीलाई बनाईरहेको छ।

संक्रमणबाट निको भईसकेपछि धेरैको शरीरमा प्राकृतिक रूपमै एन्टीबडी बनिसकेको अवस्था छ, अन्य धेरैलाई भ्याक्सिन पनि लगाईदैँछ। अब यसको लक्ष्य भनेको इम्यूनिटी कमजोर भएको अर्को समूहको खोजी हो। त्यो समूह भनेको अब १६ वर्ष मुनिका बालबालिका नै हुन्। यसैको आधारमा विशेषज्ञले तेस्रो लहरमा बालबालिका बढी प्रभावित हुनसक्ने बताईरहेका छन्।

हालसम्म उपलब्ध भ्याक्सिन बालबालिकालाई लगाउन नमिल्ने र क्वारेन्टाईन एवं आईसोलेसनमा पनि बालबालिकाहरुलाई राख्न व्यवहारिक रूपले सम्भव नहुने भएकोले तेस्रो लहरप्रति विश्वव्यापि चिन्ता र चासो बढेको छ। सम्भावित उपायको अध्ययन एवं खोजी भईरहेका छन्। यस परिस्थितिमा बालबालिकालाई बुद्धिमतापूर्वक जोगाउन आयुर्वेदीय स्वर्ण प्रासन विधि (आयुर्वेदीय भ्याक्सिनेसन) उत्तम विकल्प हुनसक्ने देखिन्छ।

के हो स्वर्ण प्रासन विधि वा बिन्दु?

स्वर्ण भनेको सुन र प्रासन भनेको प्रयोग विधि हो। बालरोग समबन्धी आयुर्वेदीय ग्रन्थ, ‘कश्यप संहिता’ का अनुसार बच्चामा प्राथमिक रूपमा रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन सुन मिश्रित औषधि प्रत्येक महिनाको पुष्य नक्षत्रका दिन चटाउनु वा खुवाउनु स्वर्ण प्रासन हो।

यहीँ औषधिलाई थोपा थोपाको रूपमा खुवाउनुलाई स्वर्ण प्रासन बिन्दु भनिन्छ। स्वर्ण प्रासन नेपाली एवं भारतीय समाजमा प्राचिन एवं परम्परागत रुपमा बच्चालाई गराईने १६ संस्कार मध्येको एक संस्कार पनि हो। यसलाई आयुर्वेदीय भ्याक्सिन पनि भन्ने गरिन्छ।

स्वर्ण प्रासन एक अद्भूत आयुर्वेदीय औषधि हो। यसमा सुनको भष्म, मह (रसायन) र औषधयुक्त घ्यू मिश्रित हुन्छ। औषधयुक्त गाईको घ्यूमा अमला, बोझो, ब्राह्मी/मण्डुकपर्णी, गुडुची, शतावरी, जेठीमधु, अश्वगन्धा, शंखपुष्पी आदि जडिबुटी (एवं प्रक्षेप द्रव्यः मरिच, सौंफ, पिप्पली, आदि) निश्चित मात्रा राखिन्छ र विशेष विधिबाट विशेषज्ञ आयुर्वेद चिकित्सकद्वारा तयार पारिन्छ।

यसरी अर्धठोस् स्वरूपमा निर्मित औषधि बच्चलाई चाट्न लगाउने (लेहन गर्ने) विधान छ। हिजोआज तयारी स्वर्ण प्राशन बिन्दु बजारमा किन्न पनि पाइन्छ जसलाई थोपा थोपाको रूपमा सहजै प्रयोग गर्न सकिन्छ।

हजारौं वर्ष पहिलेदेखि प्रयोग हुँदै आएको स्वर्ण प्रासन विधिमाथि अहिले धेरै अनुसन्धान भएका छन्। जसले यस विधिलाई पूर्णतया वैज्ञानिक मात्र नभएर सुरक्षित प्रमाणित गरिसकेको छ। सही तरिकाले यसको प्रयोग गरे यो बिना कुनै साईड ईफेक्ट सतप्रतिशत प्रभावकारी हुन्छ।

नेपाली समाजमा बच्चालाई जन्मघुटी खुवाउने पनि स्वर्ण प्रासन विधिकै एक प्रतिक हो। नेपालमा स्वर्ण प्रासन विधि आंशिक रुपमा मात्र प्रयोगमा छ। तर दक्षिण भारतमा भने यो विधिको व्यापक प्रयोग भईरहेको छ।

स्वर्ण प्रासनका फाइदाहरु

स्वर्ण प्रासनले प्राथमिक रूपमा शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता (इम्यूनिटी) बढाउँछ। स्वर्ण प्रासन गरिएको बच्चाको मनोबल (बुद्धि), पाचन बल (अग्निबल) र शारीरिक बल बढ्नुको साथै ओज, आयु एवं सुन्दरतासमेत सहज रूपमा बढ्दछ। स्मरण शक्ति एवं ग्रहण शक्ति (मेधाशक्ति) अति नै सबल बनाउँछ। बच्चामा पटक पटक हुने सामान्य स्वस्थ्य समस्या रूघाखोकी, ज्वरो, पेटको दुखाई, पखाला लाग्नु, पाचन सम्बन्धी समस्या आदि समस्यालाई स्थायी रुपमा हटाउन सहयोग गर्छ।

त्यस अतिरिक्त बच्चाको शरीरिक मानसिक विकासका लागि आवश्यक तत्वको आपूर्ति गराउँछ। शरीर भित्र जमेर बसेका बिषालु पदार्थलाई शरीरबाट बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ। आँखा एवं कानको कार्यक्षमता पनि बढाउँछ। शास्त्रीय मान्यता अनुसार स्वर्ण प्रासन पवित्र एवं मंगलकारक हुन्छ। फलतः अदृश्य एवं नकारात्मक ऊर्जाबाट सुरक्षा प्रदान गराउँछ।

स्वर्ण प्रासन निमार्ण विधि

आधारभूत रूपमा स्वर्ण प्रासनको मुख्य घटक भनेको सुनको भष्म (स्वर्ण भष्म), मह र औषधसिद्ध घ्यू नै हो। उपलब्धता र आवश्यकताका हिसाबले चिकित्सकले योग्य औषधीय जडीबुटीको चयन गरी त्यसलाई घ्यूसँग सिद्ध गर्छन्। आयुर्वेदीय शास्त्रोक्तविधिद्वारा निमार्ण गरिने स्वर्ण प्रासन निकै संवेदनशीलका र बुद्धिमतापूर्वक धैर्यताका साथ बनाईनुपर्ने हुन्छ।

यसको निमार्ण आधिकारिक अनुभवी आयुर्वेद अभ्यासीले मात्र गर्न सक्छ। अनाधिकारिक रूपमा अनुभवहिन व्यक्तिबाट निमार्ण गरिएको स्वर्ण प्रासन निष्प्रभावी मात्र नभएर हानीकारक एवं दीर्घरोग कारक पनि हुन सक्छ।

स्वर्ण प्रासनमा प्रयोग हुने घ्यूलाई सिद्ध गर्न प्रयोग हुने औषधीय जडीबुटी अमला, बोझो, ब्राह्मी/मण्डुकपर्णी, गुडुचि, शतावरी, जेठीमधु, अश्वगन्धा, शंखपुष्पी आदि जडबिुटि मध्ये अधिकांश रसायन समूहका जडीबुटी हुन् जसले बच्चाको बल, वर्ण र आयु बढाउने काम गर्छ।

ब्राह्मी/मण्डुकपणी, शंखपुष्पी आदि मेद्य (स्मरण्शक्ति एवं ग्रहणशक्ति वर्धक) औषधीय जडीबुटि मानिन्छ। प्रक्षेप द्रव्यः मरिच, सौंफ, पिप्पली, आदिले अपेक्षित रङ, स्वाद र सुगन्ध प्रदान गर्छ। समग्रमा स्वर्ण प्रासनका सबै घटकहरू मिलेर शरीरमा धातु निमार्णको कार्यलाई गतिशील बनाउँछ, त्रिदोषलाई सन्तुलनमा राख्छ र शरीरको मललाई शरीरबाट सम्यक रूपमा बाहिर निकाल्छ । मनमा सत्विकता वृद्धि गराउँछ।

मात्राः

शास्त्रीय मान्यता अनुसार स्वर्ण प्रासन भर्खर जन्मेको बच्चादेखि ६ महिनासम्मका बच्चालाई मात्र निर्देश गरिएको छ। तर आधुनिक अनुसन्धानले यो १६ बर्षसम्मका बच्चामा समेत प्रभावकारी देखाएको छ। मुलतः मात्राको योजना चिकित्सकद्वारा बच्चाको उमेर र तौलको आधारमा निर्धारण गर्ने गरिन्छ। दैनिक रूपमा खानेका लागि मात्रा एउटा तरिकाले योजना गरिन्छ भने पुष्य नक्षत्रमा मात्र खानेका लागि फरक तरिकाले योजना गरिन्छ।

बिहान खाली पेटमा, सूर्योदयभन्दा पहिले नै स्वर्ण प्रासन गराउनु उत्तम मानिन्छ। सुरूको १ महिना देखि ६ महिनासम्म स्वर्ण प्रासन दैनिक रूपमै दिइन्छ र त्यसपछि प्रत्येक महिनाको पुष्य नक्षमा (प्रत्येक २८ दिनमा १ पटक आउने) दिनु उपयुक्त मानिएको छ।

२३ अगस्त सन् २०२० मा स्प्रीङ्गरको ‘बायोलोजिकल ट्रेस् एलिमेन्ट रिसर्च’ जर्नलमा स्वर्ण प्रासन सम्बन्धी प्रकााशित एक अध्ययनका अनुसार बच्चालाई सुरूको ६ महिनासम्म २/२ थोपा त्यसपछि ४/४ थोपा खुवाउनुपर्ने शास्त्रीय निर्देश छ (सामान्यतः १ मि.लि.मा २० थोपा हुन्छ)। चिकित्सकको सल्लाह लिएर महामारीको अहिलेको अवस्थामा हरेक बच्चालाई अबको १ देखि २ महिनासम्म दैनिक रूपमै खुवाउनु निकै सुरक्षात्मक हुनसक्छ। 

स्वर्ण प्रासन गर्दाको सावधानीः

स्वर्ण प्रासन चिकित्सको सल्लाह लिएर मात्र बालबालिकामा अभ्यास गर्नुपर्छ। चिकित्सकले बच्चाको उमेर, तौल, उचाई, खानपान शैली, पटक पटक हुने स्वास्थ्य समस्या एवं रोग आदि आवश्यक केही मापदण्डको अध्ययन गरेर मात्र स्वर्ण प्रासन अभ्यास गराउँछन्।

पखाला चलेको, ज्वरो आएको, अपच आदि भएको बिरामी बच्चालाई स्वर्ण प्रासन गराईदैंन वा चिकित्सको सल्लाह लिएर मात्र गराईन्छ। त्यसरी स्वर्णप्रासन अन्य भ्याक्सिन जस्तै संवेदनशील हुने भएकोले यसलाई रूमसँग मिल्ने तापक्रममै राख्नुपर्छ। धेरै तातो वा धेरै चिसोमा संरक्षण गरिनुहुन्न। जाडोमा घ्यू चिसो भएर स्वर्णप्रासन जम्न गएमा त्यसलाई भाँडोसँगै मनतातो पानीमा राख्ने र पग्‍लीसकेपछि त्यसलाई हल्लाएर मात्र पुनः प्रयोग गनुपर्छ।

स्वर्ण प्रासनको साईड ईफेक्टः

अहिलेसम्म स्वर्ण प्रासनमाथिका सबै अनुसन्धानले यसलाई सतप्रतिशत साईडईफेक्टरहित देखाएको छ। स्वर्ण प्रासनमा प्रयोग भएका घटकको स्वाद र गन्धका कारण केही बच्चामा उल्टी हुनुबाहेक अहिलेसम्म अन्य कुनै नकारात्मक असर भेटिएको छैन।

नानो मेडिसिनको नानो पार्टीकल र स्वर्ण प्रासनको स्वर्ण भष्म

स्वर्ण प्रासनको प्रमुख तत्व भनेको त्यसमा प्रयोग हुने शुद्ध सुन धातु नै हो। सुन एउटा यस्तो धातु मानिन्छ जो पाचन क्रियामा गए पनि त्यसमा कुनै रसायनिक रूपान्तरण हुँदैन साथै सुनको संगठन (कम्पोजिसन) मा पनि कुनै परिवर्तन आउँदैन।

पछिल्ला दशकका अनुसन्धान अनुसार, आधुनिक नानो मेडिसिनमा रोगको परीक्षण एवं उपचारका लागि नानो पार्टिकलको रूपमा प्रयोग हुने सुन धातु जैवमैत्री (बायो–कम्प्याटिबल) हुन्छ। सुनलाई नानो पार्टिकल बनाउन विभिन्न रसायनिक विधि, ईलेक्ट्रोकेमिकल रेडियेसन विधि, फोटोकेमिकल विधि र जैविक विधिद्वारा प्रशोधन गर्ने गरिन्छ।

यसरी यी विधिबाट बनाईएको सुनको नानो पार्टिकल नानो मेडिसिनमा प्रयोगमा ल्याउँदा त्यसको शरीरमा निकै हानिकारक असर हुन्छ। तर शुद्ध सुन धातुलाई जैविक तत्व (बाईलोजिकल कन्जुगेट) जस्तै प्रोटिन, पेप्टाईड, फ्याटि एसिड्, एमिनो एसिड् आदिको साथमा मेडिसिनको रूपमा प्रयोग गर्दा त्यसबाट कुनै प्रकारको साईड् ईफेक्ट बिना सतप्रतिशत सुरक्षित हुनेगर्छ। यसरी बनेको नानो मेडिसिनसँग एन्टी ब्याक्टेरियल, एन्टी क्यान्सर, एन्टी इन्फ्लामेटरी, आदि प्रभाव हुनेगर्छ।

स्वर्ण प्रासनले कसरी काम गर्छ?

स्वर्ण प्रासन पनि एक प्रकारको नानो मेडिसिन नै हो। जहाँ शुद्ध सुन धातुको भष्ममा सुन धातुको नानो पार्टिकल विभिन्न सेप, साईज र कम्पोजिसनमा राखिन्छ जुन मह, जडीबुटीय औषधिसिद्ध घ्यूले घेरिएको हुन्छ। यसरी घेरिएको सुनको नानो पार्टिकलले मल्टीभ्यालेन्सी देखाउने गर्छ।

साथै स्वर्ण प्रासनमा हुने विभिन्न सेप, साईज र कम्पोजिसनका सुनको नानो पार्टिकले गर्दा नै स्वर्ण प्रासन कुनै एक रोगको विरूद्धमा मात्र नभएर धेरै खाले रोग विरूद्धमा एकसाथ नन–स्पेसिफिक एन्टीबडीरूपी जैविक इम्यूनिटी उत्पादन गर्न सक्षम हुन्छ। यसै कारण स्वर्ण प्रासन कोभिड १९ का सबैखाले भेरियेन्ट वा म्युटेन्टका लागि पनि प्रभावकारी मान्न सकिन्छ।

डेन्ड्राटिक सेललाई लक्षित गर्ने रणनीतिबाट विश्वमा धेरै इम्युनोथेरापी र भ्याक्सिनको विकास भएको छ। ती विधि निकै प्रभावकारी देखिएका छन्। त्यही रणनीति अन्तर्गत स्वर्ण प्रासनको पनि अनुसन्धान भएका छन्। र वैज्ञानिकता पुष्टि गरिएको छ।

डेन्ड्राटिक सेल स्तनधारी जीवको इम्युन सिस्टमा हुने कोष हो जसको उत्पादन हड्डी भित्रको बोनम्यारो सेलबाट हुन्छ। यस सेलको कार्य भने शरीरभित्र शरीर बाहिरबाट आउने एन्टीजेन (संक्रामक तत्व–कोभिड १९ वा बीजातीय तत्व) लाई विभिन्न तरिकाले आफू भित्र हुल्छ र एम्सीएच् ककप्लेक्स बनाउँछ।

त्यसपछि त्यस एन्टीजेन विशेषलाई डेन्ड्राटिक सेलले टी सेल (विशेष प्रकारको ह्वाईटब्लड सेल) को अगाडि प्रस्तुत गर्छ। टी सेलले प्रस्तुत उक्त एन्टीजेनको विरूद्धमा शरीरमा एन्टीबडीरूपी साईटोकाइन उत्सर्जन गर्दछ । फलतः यसबाट युक्तिकृत बल (एडप्टिभ इम्यूनिटी) प्राप्त हुन्छ।

नेपालमा स्वर्ण प्रासनको उपलब्धताः

स्वर्ण प्राशनको अभ्यास विशेषत आयुर्वेदीय बालरोग बिशेषज्ञले गराउने गरेको पाइन्छ। नेपालमा हालसम्म आधा दर्जनजति दर्तावाल विशेषज्ञ अयुर्वेद बालरोग चिकित्सक छन्। अन्य विधाका विशेषज्ञ आयुर्वेदीय चिकित्सक पनि यस विधिको अभ्यास गराउने आधिकारिक व्यक्ति हुन्। तर नेपालमा २/३ जना आयुर्वेदीय स्त्री तथा प्रसुति रोग विशेषज्ञ चिकित्सकले मात्र यसको औपचारिक अभ्यास गराउने गरेको तथ्याङ्क छ। र त्यस अतिरिक्त केही आयुर्वेद चिकित्सकहरुले स्वर्ण प्रासन विन्दु बेच्ने एवं त्यस सम्बन्धी परामर्श दिने मात्र गरेको पाइन्छ। तयारी स्वर्ण प्रासन बिन्दु खरिद गर्न पनि मिल्छ।

आयुर्वेदीय स्वर्ण प्रासन ईम्युनिटी बढाउने पुर्णतः आयुर्वेदिक, सुरक्षित एवं प्रभावकारी विधि हो, कोभिड १९ महामारीको कथित तेस्रो लहरबाट बालबालिकालाई सुरक्षित राख्न यो एक उत्तम विकल्प सावित हुनसक्छ। तेस्रो तहर पहिले नै नेपालमा यसको व्यवस्थापन सम्भव छ। यसको सचेतना र सहज उपलब्धता एवं आधिकारिक प्रयोगका लागि सबैले मिलेर पहल गरौं।

१. डा. काजल झा, एम्.डी. आयुर्वेद (स्त्री एवं प्रसुति रोग विशेषज्ञ) उप–प्राध्यापक, आयुर्वेद क्याम्पस कीर्तिपुर, चिकित्सा अध्ययन संस्थान, त्रि.वि.

२. डा. सुभद्रा कार्की, एम्.डी. आयुर्वेद (स्त्री एवं प्रसुति रोग विशेषज्ञ) प्रमुख, जिल्ला आयुर्वेद स्वास्थ केन्द्र, स्याङ्जा

३. डा. रामदेव पंडित, ए.डी. आयुर्वेद (द्रव्यगुण) स्कलर राजीव गान्धी राजकीय स्नातकोत्तर महाविद्यालय, पपरोला, हिमाचल प्रदेश, भारत